Kriminalistika – bu jinoyatchilikka qarshi kurashning eng oldingi chizig‘ida turgan fan. Kriminalist – bu jinoyat izlarini aniqlash, tahlil qilish va talqin qilish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis. U dalillarni o‘rganib, eng so‘nggi texnologiyalar va ilmiy usullardan foydalangan holda hodisa manzarasini tiklaydi va huquq-tartibot organlariga jinoyatchilarni aniqlashda yordam beradi.
Kriminalistning ishi tahliliy fikrlash, sabr, e’tibor va yuqori darajadagi diqqatni talab qiladi. Bu mutaxassis jinoyat va adolat o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘lib, tergov va sud jarayonlarida ishlatilishi mumkin bo‘lgan obyektiv dalillarni taqdim etadi. Uning faoliyati kimyo, biologiya, axborot texnologiyalari va psixologiya kabi ko‘plab ilmiy yo‘nalishlarni qamrab oladi.
Kriminalistning asosiy vazifalari
Kriminalist jinoyatlarni tergov qilish bilan bog‘liq keng qamrovli vazifalarni bajaradi. Uning faoliyati quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Hodisa joyini o‘rganish
Bu tergovning asosiy bosqichlaridan biri hisoblanadi. Kriminalist jinoyat haqida xabar kelishi bilan hodisa joyiga yetib boradi. U joyning umumiy manzarasini qayd etadi, dalillarni to‘playdi (barmoq izlari, oyoq kiyim izlari, to‘qima qismlari, soch tolalari, qon dog‘lari, buyumlar, qurol). Har qanday kichik tafsilot jinoyatni ochishda hal qiluvchi omil bo‘lishi mumkin.
Dalillar ekspertizasi
Dalillar to‘plangandan so‘ng kriminalist ularni laboratoriyada tahlil qilishga o‘tadi. Eng zamonaviy texnologiyalar va asbob-uskunalardan foydalangan holda, u barmoq izlarini o‘rganish, DNK ekspertizasi, kimyoviy va fizik tahlillar, shuningdek, izologik tadqiqotlar o‘tkazadi. Bu esa gumondor shaxslarning jinoyatga aloqadorligini aniqlash yoki ularni gumon ostidan chiqarib tashlash imkonini beradi.
Tadqiqot natijalarini qayd etish
Kriminalist batafsil hujjatlar yuritadi: foto va video tasvirlar oladi, jinoyat joyining sxemalarini chizadi, har bir dalilni tavsiflaydi va uning ehtimoliy ahamiyatini tushuntiradi. Bu hujjatlar keyinchalik sud jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
Ekspert xulosalarini tuzish
Kriminalist to‘plangan ma’lumotlarga asoslanib ekspert xulosasini tayyorlaydi, bu esa tergov jarayonida va sudda foydalanilishi mumkin. Uning xulosalari faqat ilmiy faktlarga asoslanishi va obyektiv bo‘lishi kerak.
Sud majlislarida ishtirok etish
Ba’zi hollarda kriminalist sudga ekspert sifatida chaqiriladi. U sud jarayonida o‘z tahlillarining natijalarini tushuntirib, olib borilgan tadqiqotlarning ishonchliligini tasdiqlaydi.
Boshqa mutaxassislar bilan hamkorlik qilish
Kriminalistlar tergovchilar, sud-tibbiyot ekspertlari, patologoanatomlar, kimyogarlar, fiziklar, dasturchilar, yuristlar bilan yaqin hamkorlikda ishlaydi. Jinoyat tergovi jamoaviy jarayon bo‘lib, muvofiqlashtirish va hamkorlikni talab qiladi.
Doimiy o‘qish va ko‘nikmalarni takomillashtirish
Texnologiyalar doimiy ravishda rivojlanib bormoqda va kriminalistika usullari takomillashtirilmoqda. Raqobatbardosh mutaxassis bo‘lish uchun kriminalist muntazam ravishda malaka oshirish kurslarida qatnashishi, yangi asbob-uskunalar va tergov texnikalarini o‘zlashtirishi kerak.
Kriminalistning ixtisoslashuvi
Kriminalistika ko‘plab maxsus yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan keng qamrovli soha hisoblanadi. Ish faoliyatiga qarab, kriminalistlar quyidagi yo‘nalishlarga ixtisoslashishlari mumkin:
- Daktiloskopiya – barmoq izlarini o‘rganish va identifikatsiya qilish.
- Trassologiya – oyoq kiyim izlari, shinalar, jinoyatda ishlatilgan asbob izlarini tahlil qilish.
- Ballistika – o‘qotar qurollar, o‘qlar, gilzalar va o‘qotar jarayonlari izlarini o‘rganish.
- Biologik kriminalistika – qon, so‘lak, soch tolalari, to‘qimalar va boshqa biologik materiallarni tahlil qilish.
- Kimyoviy ekspertiza – zaharlar, narkotiklar, portlovchi moddalarni o‘rganish.
- Raqamli kriminalistika – elektron qurilmalardan ma’lumotlarni tahlil qilish, kiberjinoyatlarni tergov qilish.
- Grafologiya – yozuv va hujjatlar haqiqiyligini tekshirish.
- Fotokrimanalistika – tasvirlarni tahlil qilish, jinoyat joylarining foto va video qayd etilishini o‘rganish.
- Avtomobil kriminalistikasi – yo‘l-transport hodisalarini tergov qilish, transport vositalaridagi shikastlanishlarni tahlil qilish.
Har bir yo‘nalish maxsus bilim va ko‘nikmalarni talab qiladi. Kriminalistning ixtisoslashuvi qanchalik chuqur bo‘lsa, u shunchalik qimmatbaho mutaxassis hisoblanadi.
Kriminalist qanday fazilatlarga ega bo‘lishi kerak?
Kriminalist kasbi nafaqat kasbiy ko‘nikmalarni, balki ma’lum shaxsiy fazilatlarni ham talab qiladi. Ushbu sohaga mos kelish uchun quyidagi sifatlarga ega bo‘lish lozim:
- Tahliliy fikrlash – faktlarni taqqoslash, sabab-oqibat aloqalarini aniqlash.
- E’tiborlilik – jinoyatni fosh etishda kalit bo‘lishi mumkin bo‘lgan eng kichik tafsilotlarni ham ilg‘ash qobiliyati.
- Sabr-toqat va tirishqoqlik – uzoq davom etadigan tadqiqotlarni bajarish.
- Obyektivlik – xulosalarni faqat ilmiy dalillarga asoslangan holda chiqarish.
- Stressga chidamlilik – jinoyatlar tergovi ruhiy jihatdan og‘ir jarayon bo‘lishi mumkin.
- Muloqot qobiliyatlari – jamoada ishlash va tergovchilarga, sudyalar va advokatlarga natijalarni tushuntirish qobiliyati.
- O‘rganishga ishtiyoq – yangi bilim va usullarni o‘zlashtirishga tayyorlik.
Kriminalist qayerda ishlaydi?
Kriminalistlar turli tashkilotlarda faoliyat yuritishlari mumkin:
- Tergov organlari (Tergov qo‘mitasi, prokuratura) – jinoyatlarni tergov qilishda ishtirok etish.
- Ichki ishlar organlari va IIB – kriminalistik laboratoriyalarda ishlash.
- Sud-tibbiyot muassasalari – murdalarning o‘lim sabablarini tahlil qilish.
- Xususiy detektiv agentliklari – jinoyatlarni tergov qilish va dalillarni yig‘ish.
- Ilmiy va ta’lim muassasalari – kriminalistika bo‘yicha tadqiqotlar va ta’lim berish.
Kriminalistning ish haqi
Kriminalistlarning maoshi tajribasi, ish joyi va ixtisosligiga bog‘liq:
- Yangi boshlovchi kriminalist – 30 000 – 45 000 rubl.
- Tajribali mutaxassis – 50 000 – 80 000 rubl.
- Raxbariyat darajasidagi mutaxassislar – 80 000 rubl va undan yuqori.
Xususiy ekspertlar va konsalting xizmatlari ko‘rsatadigan mutaxassislar yirik shaharlarda ancha yuqori daromadga ega bo‘lishlari mumkin.
Xulosa
Kriminalistika – bu nafaqat kasb, balki adolat yo‘lida xizmat qiluvchi haqiqiy ilm-fan. Bu kasb murakkab jinoyatlarni fosh qilish, huquq-tartibot organlariga yordam berish va jamiyat xavfsizligini ta’minlashga hissa qo‘shish istagida bo‘lganlar uchun mo‘ljallangan.
