Kosmonavt – bu fazoviy parvozlar, orbital vazifalar va ochiq kosmosda ishlash uchun maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan mutaxassis. Ular kosmik kemalar, fazoviy stansiyalar va boshqa orbital apparatlarda ishlaydi. Kosmonavt bo‘lish uchun jismoniy tayyorgarlik, murakkab texnik bilimlar va og‘ir sharoitlarda ishlash qobiliyati talab etiladi. Kosmonavtika kasbi insoniyatning olamni o‘rganishdagi eng buyuk orzularidan biri bo‘lib, unga erishish uzoq yillar davom etadigan puxta tayyorgarlikni talab qiladi.
Kosmonavt nima bilan shug‘ullanadi?
Kosmonavtlarning vazifalari kosmik missiyaning maqsad va yo‘nalishiga bog‘liq holda farq qilishi mumkin. Ammo, umumiy qilib aytganda, ularning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
Kosmik kemani boshqarish – fazoviy manevrlar, kemaning boshqa apparatlar bilan tutashuvi, tizimlarni boshqarish va muammolarni bartaraf etish.
Ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish – mikrogravitatsiya sharoitida tajribalar o‘tkazish, biologik va fizikaviy eksperimentlar olib borish.
Ochiq kosmosda ishlash (VKD) – tashqi ta’mirlash ishlari, yangi jihozlarni o‘rnatish va ilmiy asbob-uskunalar bilan ishlash.
Kosmik stansiyadagi texnik xizmat ko‘rsatish – hayotni ta’minlash tizimlarini nazorat qilish, texnik nosozliklarni bartaraf etish.
Psixologik tayyorgarlik – uzoq muddatli missiyalarda ishlash uchun hissiy barqarorlikni saqlash, ekipaj a’zolari bilan uyg‘unlikda ishlash.
Yer bilan aloqani saqlash – parvoz boshqaruv markazi bilan muloqot qilish, missiya natijalari haqida hisobot berish.
Jismoniy tayyorgarlik va tibbiy nazorat – uzoq muddatli parvozlarda organizmga tushadigan yuklamalarga moslashish va sog‘liqni nazorat qilish.
Kosmonavtlarning har bir missiyasi oldindan rejalashtirilgan aniq vazifalar doirasida amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda ular kutilmagan holatlarni hal qilish uchun favqulodda qaror qabul qilishlari ham talab etiladi.
Kosmonavtlarning mutaxassislik yo‘nalishlari
Kosmonavtlar bir necha yo‘nalish bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘lishi mumkin. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar:
Missiya komandiri – kosmik kemaning boshqaruvi va butun missiyaning xavfsizligini ta’minlaydi.
Pilot-kosmonavt – kemaning navigatsiyasi, tutashuvi va boshqaruv tizimlarini nazorat qiladi.
Ilmiy tadqiqotchi-kosmonavt – orbital ilmiy tajribalar o‘tkazish, ilmiy jihozlarni boshqarish va eksperiment natijalarini qayd etish bilan shug‘ullanadi.
Muhandis-kosmonavt – texnik xizmat ko‘rsatish, apparatlarning sozlanishi va ta’miri bo‘yicha mutaxassis.
Tibbiyot bo‘yicha kosmonavt – missiya davomida ekipaj a’zolarining sog‘ligini nazorat qilish va zarurat tug‘ilganda birinchi yordam ko‘rsatish.
Ochiq kosmos mutaxassisi – tashqi fazoviy muhitda ishlash, orbital tuzilmalarni ta’mirlash va montaj qilishga ixtisoslashgan kosmonavt.
Barcha kosmonavtlar universal tayyorgarlikdan o‘tadi, biroq missiya doirasida aniq bir yo‘nalishga ko‘proq e’tibor qaratish mumkin.
Kosmonavt bo‘lish uchun qanday sifatlar talab etiladi?
Kosmonavt bo‘lish uchun yuqori malaka va aqliy-intellektual tayyorgarlik bilan birga jismoniy va psixologik mustahkamlik ham talab qilinadi. Bu kasb quyidagi shaxsiy fazilatlarni talab etadi:
Fizik tayyorgarlik – uzoq muddatli parvozlarda bardoshli bo‘lish, bosim va yuklamalarga moslashish.
Texnik tafakkur – raketa tizimlari va orbital apparatlarni tushunish, muammolarni hal qila olish.
Jamoada ishlash qobiliyati – hamkasblar bilan ishonchli aloqa o‘rnatish, nizolarni oldini olish.
Psixologik barqarorlik – uzoq muddatli izolyatsiya, cheklangan sharoit va bosimga chidamlilik.
Xavf-xatarlarga tayyorlik – tezkor qaror qabul qilish, ekstremal sharoitlarda sovuqqonlikni saqlash.
Intellektual qobiliyatlar – ilmiy tajribalar va tahliliy ishlarni olib borish uchun yuqori bilim darajasi.
Chet tillarni bilish – xalqaro hamkorlik uchun ingliz va boshqa tillarni bilish katta ahamiyatga ega.
Kosmonavt bo‘lish uchun qanday yo‘lni bosib o‘tish kerak?
Kosmonavt bo‘lish uzoq va murakkab jarayondir. Quyida bu kasbga kirishning odatiy yo‘li keltirilgan:
Ta’lim olish – aerokosmik muhandislik, fizika, biologiya, tibbiyot yoki aviatsiya sohalarida oliy ma’lumot olish.
Professional tajriba – aviatsiya sohasida yoki ilmiy-tadqiqot institutlarida ishlash. Harbiy uchuvchilar va olimlar kosmonavt bo‘lish uchun katta imkoniyatga ega.
Tayyorlov kurslari – Yerni tark etishdan oldin jiddiy jismoniy va psixologik tayyorgarlikdan o‘tish.
Birinchi kosmik missiya – birinchi parvoz oldidan simulyatsiya trenajyorlari va yer orbitasidagi qisqa missiyalarni bajarish.
Tajribali kosmonavt – bir necha marta parvoz qilgan va ilmiy-tadqiqot ishlariga hissa qo‘shgan mutaxassis.
Rahbarlik lavozimiga ko‘tarilish – missiya komandiri yoki ta’lim beruvchi kosmonavt bo‘lish.
Kosmonavt kasbining kelajagi qanday?
Kosmik tadqiqotlar rivojlanishi bilan kosmonavtika sohasida yangi imkoniyatlar ochilmoqda. Quyidagi omillar kelajakdagi kosmik ekspeditsiyalarni shakllantiradi:
Mars va Oyning kolonizatsiyasi – uzoq muddatli missiyalar uchun odamlarning sayyoralarga doimiy joylashishi ustida ishlanmoqda.
Sun’iy intellekt va robototexnika – avtomatlashtirilgan tizimlar kosmonavtlarning yukini kamaytiradi.
Biotexnologiyalar – odamlarning uzoq muddatli fazoviy parvozlarda hayotga moslashuvini yaxshilash.
Tijorat kosmik sayohatlar – xususiy kompaniyalar fazoviy turizm va tijorat missiyalariga e’tibor qaratmoqda.
Kosmik tibbiyot – uzoq muddatli parvozlar uchun inson organizmini himoya qilish bo‘yicha yangi tadqiqotlar.
Kelajakda kosmonavtlar nafaqat fazoni o‘rganishadi, balki Oyning bazalarida, Mars va boshqa sayyoralarda yashash imkoniyatlarini ham sinovdan o‘tkazadilar.
Kosmonavt bo‘lish – bu oddiy kasb emas, balki butun insoniyat kelajagini shakllantirish yo‘lida qilingan katta qadamdir!
